Starija lica, odnosno lica sa 65 i više godina, predstavljaju ranjivu društvenu grupu koja zahtijeva posebnu društvenu brigu. Socijalna zaštita ovih lica ima posebnu važnost, naročito ukoliko se radi o licima koja nisu u mogućnosti da se samostalno brinu o sebi.
Za starija lica bez porodičnog staranja koja nisu u mogućnosti živjeti u domaćinstvu i brinuti o sebi naročito su važna prava u socijalnoj zaštiti koja se odnose na smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući.
Značajan broj starijih lica se ne može smjestiti u ustanove za smještaj, jer nemaju dovoljno sredstava za takvu uslugu u privatnom aranžmanu, a za pomoć države ne ispunjavaju kriterijume definisane Zakonom o socijalnoj zaštiti, tako da određeni broj starijih osoba ostaje kući pod povremenim nadzorom socijalnih službi i uz minimalnu državnu podršku.
Ukupna primanja starijih lica često nisu dovoljna za zadovoljenje osnovnih životnih potreba, što uslovljava da im pojedine usluge, za kojima ta lica imaju potrebu, nisu dostupne. Prosječna penzija u RS za decembar 2024. godine je iznosila 594 KM, a istovremeno je za smještaj u domove za starija lica potrebno izdvojiti dvostruko više.
Pritom, kapaciteti su krajnje nedovoljni. Prema podacima iz Strategije na kraju 2018. godine u ustanove za smještaj, čiji su osnivači Vlada RS i JLS, bilo je smješteno 845 lica, a u ustanove čiji su osnivači druga pravna i fizička lica 990 korisnika, što ukupno čini 1.835 korisnika. Što nije ni 1% od ukupnog broja penzionera u Republici Srpskoj.
Pritom, procenat starijih lica u ukupnoj populaciji stanovništva raste i očekuje se njegovo daljnje povećanje. Što podrazumijeva i povećanje potreba za brigom o starijim licima, uključujući i potrebu za smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući.
U tom kontekstu, Glavna služba za reviziju javnog sektora Republike Srpske, pokušala je dati odgovor na pitanje da li socijalna zaštita starijih lica funkcioniše na efikasan način i preporukama u tom pravcu omogućiti da sistem predstojeće izazove dočeka spremnije.
Stim ciljem, provedena je revizija učinka „Funkcionisanje socijalne zaštite starijih lica“ i krajem 2024. godine (27.12.) objavljen prteći izvještaj o njoj.
Provedena revizija, koja je obuhvatila vremenski period od 2019. do 2023. godine, je u organizaciono-institucionalnom pogledu obuhvatila ispitivanje uloga, nadležnosti i odgovornosti, u oblasti socijalne zaštite starijih lica, Vlade Republike Srpske – Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite, jedinica lokalne samouprave, javnih ustanova centara za socijalni rad i javnih ustanova za smještaj starijih lica.
Nalazi revizije pokazali su da:
- Relativno mali broj jedinica lokalne samouprave, odnosno centara za socijalni rad u Republici Srpskoj (ukupno pet) je krajem 2023. godine imalo starija lica korisnike sva tri posmatrana prava, dok 1/4 nije imala ni jedno starije lice korisnika tih prava.
- Zakon o socijalnoj karti do sredine 2024. godine nije bio donesen, niti je bilo izvjesno kada će Socijalna karta Republike Srpske biti izrađena i kakve će imati funkcionalnosti.
- Jedinice lokalne samouprave uglavnom nisu izrađivale i donosile propisane programsko-planske dokumente relevantne za socijalnu zaštitu starijih lica, niti je osigurana adekvatna informaciona osnova za izradu tih dokumenata.
- Jedinice lokalne samouprave su, u toku 2023. godine, imale različite pristupe u pogledu blagovremenosti izmirenja obaveza po osnovu prava na smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući.
- Revizija se nije uvjerila u razumnoj mjeri da su cijene smještaja utvrđene na način da je vidljiva ukupna cijena smještaja po tržišnim uslovima i njeni pojedinačni elementi, te koji dio ukupne cijene čini zaštićena cijena.
- U posljednjih pet godina broj lica zbrinutih u hraniteljske porodice, koji je bio relativno mali, značajno se smanjio, naročito kada su u pitanju starija lica.
- Krajem 2023. godine ukupno 10 jedinica lokalne samouprave, odnosno centara za socijalni rad je imalo starija lica korisnike prava na zbrinjavanje u hraniteljske porodice, što ukazuje da je ovo pravo nedovoljno razvijeno i zastupljeno u većini jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj.
- U posmatranom petogodišnjem periodu broj korisnika prava na pomoć i njegu u kući se smanjuje, s tim da je taj trend nešto blaži kada su u pitanju starija lica. Krajem 2023. godine samo sedam jedinica lokalne samouprave, odnosno centara za socijalni rad je imalo starija lica korisnike prava na pomoć i njegu u kući.
- Funkcionalnost SOTAK baze u kontekstu potpunosti i ažurnosti podataka čiji unos treba da vrše centri za socijalni rad i mogućnosti korišćenja podataka, u posmatranom periodu, nije bila u cjelosti objezbjeđena. Održavanje SOTAK baze nije bilo obezbijeđeno u kontinuitetu. U tri od posmatranih osam centara za socijalni rad podaci o socijalnoj zaštiti nisu unošeni u SOTAK bazu, niti je ista na bilo koji način korišćena, a djelimično je to rađeno u dva centra za socijalni rad.
- Podatke za 2023. godinu o broju korisnika dostavilo je oko polovine ustanova koje imaju ovu obavezu i vode se u Registru ustanova socijalne zaštite, tako da je Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite raspolagalo samo dijelom podataka o broju korisnika i popunjenosti kapaciteta ustanova socijalne zaštite.
- U periodu 2019-2023. godina, u posmatranim jedinicama lokalne samouprave nisu izrađivani izvještaji o realizaciji srednjoročnih i godišnjih programa razvoja socijalne zaštite, niti je po tom osnovu vršeno izvještavanje prema skupštinama gradova, odnosno opština.
- U godišnjim izvještajima o radu centara za socijalni rad uglavnom nisu izdvojeno iskazani podaci o ostvarivanju posmatranih prava starijih lica u socijalnoj zaštiti i utrošenim finansijskim sredstvima za te namjene. Izvještaji nisu orijentisani na učinak, ne pružaju uvid u obim i strukturu angažovanih resursa, ostvarene rezultate i ciljeve u socijalnoj zaštiti starijih lica.
- Itd.
Prikupljeni nalazi doveli su do osnovnog zaključka da socijalna zaštita starijih lica, posmatrana kroz ostvarivanje prava na smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući, nije u potpunosti efikasna.
Zapravo, nisu u potpunosti ispunjene ključne pretpostavke za efikasno funkcionisanje sistema. A pojedina prava nisu dovoljno razvijena i dostupna starijim licima i njihova primjena je vrlo neujednačena. Pritom, nadležne institucije u sistemu socijalne zaštite čak ne raspolažu ni potpunim i blagovremenim informacijama o stanju, rezultatima i ostvarenim ciljevima socijalne zaštite starijih lica.
Sve u svemu… loše. A dodamo li tome i egzodus radno-sposobnog stanovništva iz zemlje, kriminogenu vlast bez elementarne socijalne osjetljivosti i političko-kriminalne igre da se penzionerima, umjesto obnove starih i izgradnje novih prijeko potrebnih smještajnih kapaciteta, oduzme i ono malo imovine što im je preostalo, tj. najave rušenja nekih domova, radi interesa “građevinske mafije”, moglo bi biti i gore.
(T.H., Revizije info)
