Evropski revizorski sud proveo je svoju prvu reviziji u području odbrane i objavio prateći izvještaj o njoj. Konstatovao je da je program Pripremno djelovanje EU za istraživanja u području odbrane (PADR) u vrijednosti od 90 miliona eura samo djelimično bio koristan i donio ograničene rezultate u pripremi EU za radikalno povećanje njegovih rashoda za odbranu i popločavanje puta 2021. godine pokrenutom Evropskom fondu za odbranu (EFO), čija vrijednost iznosi osam milijardi eura, a prvi projekti u okviru njega su započeti ove godine.
PADR je imao daleko najveći budžet od svih pilot-projekata i pripremnih djelovanja EU u periodu 2014. – 2019. Njime se finansiralo 18 projekata čiji je cilj bio razvoj tehnologija kao što su prilagodljiva kamuflaža, neprobojni prsluci i laserski sistemi. Međutim, budžeti i PADR-a i EFO-a po veličini se ne mogu uporediti s budžetima za istraživanja i razvoj u području odbrane kojima raspolažu države članice i najveći globalni akteri.
Inače, EU, kao zajednica, sama po sebi, ne smije posjedovati vojna sredstva. Ugovorom o Evropskoj uniji ograničava se njeno odbrambeno djelovanje i upotreba budžeta EU, iz koga se ne mogu finansirati operacije koje imaju vojne ili odbrambene implikacije. Djelovanje EU u području odbrane ograničeno je na zajedničku bezbjednosnu i odbrambenu politiku, koja je usmjerena na krize i sukobe izvan Unije i koja nije zamišljena kao kolektivna Evropska odbrambena politika. Naprimjer, u njoj ne postoji zajednička definicija prijetnji. Tim ograničenjem otežano je dugoročno planiranje rashoda EU u tom području.
Komisija je program Pripremnog djelovanja EU za istraživanja u području odbrane pokrenula 2017. godine, kao trogodišnji program čija je svrha bila pomoći povećati konkurentnost i inovacije u Evropskoj odbrambenoj industriji. Taj je program provela u suradnji s Evropskom odbrambenom agencijom (EDA) i to je bilo prvi put da je budžet EU upotrijebljen za pružanje podrške istraživanju i razvoju u odbrambenoj industriji.
„Iako je Evropskoj uniji, uz pomoć PADR-a omogućeno da isproba različite mogućnosti finansiranja istraživanja u području odbrane, zbog kašnjenja i nedovoljnih rezultata, iskustva stečena za provođenje EFO-a, većeg programa koji je nasljednik PADR-a, bila su ograničena”, izjavio je Viorel Ştefan, član Suda zadužen za ovaj izvještaj. „Komisija bi s državama članicama trebala raditi na osmišljavanju dugoročne strategije, koja je ključna za budućnost EFO-a kao glavnog odbrambenog fonda EU.”
Iako je PADR bio zamišljen kao pilot projekat čiji su rezultati trebali biti korišteni pri pokretanju ambicioznog Evropskog fonda za odbranu, zbog kašnjenja i sporosti u napredovanju projekata u okviru njega, došlo je, zapravo, do preklapanja. U maju 2021., u vrijeme pokretanja prvih poziva na podnošenje prijedloga u okviru EFO-a, većina projekata PADR-a još uvijek je bila u toku. Više od pola tih projekata tek je bilo započelo ili još nije bilo započelo, a samo su dva bila dovršena. Kašnjenja su se događala često i to zbog vremena potrebnog za dovršenje sporazuma o dodjeli bespovratnih sredstava, djelimično zbog sigurnosnih zahtjeva, koji su ponekad bili pretjerani, i ograničenja izazvanih pandemijom bolesti COVID-19.
Koordinatori i sudionici projekata u okviru PADR-a bili su koncentrisani u nekoliko država članica u kojima je već postojala jaka odbrambena industrija, kao što su Francuska, Njemačka, Italija, Španija i Švedska. Sud je utvrdio da su u nekoliko projekata učestvovale iste kombinacije preduzeća. Velika većina konzorcija u okviru PADR-a bila je nastavak saradnje među subjektima koji su prije tog programa već sarađivali.
Revizori su konstatovali da istraživački projekti u području obrane u okviru PADR-a ne uključuju od samog početka plan kojim se navodi kako će se s rezultatima istraživanja postupati u kasnijim fazama, u smislu dodatnih istraživanja, razvoja, proizvodnje, javne nabavke i drugih aspekata. U tom kontekstu, revizori upozoravaju da Evropska komisija još nije na pravilan način ponudila odgovore na strateška pitanja koja mogu onemogućiti da se projektima u okviru EFO-a ostvari željeni efekat.
U izvještaju se navodi i da određena iskustva stečena u okviru PADR-a nisu uzeta u obzir za EFO.
Revizori pozivaju na izradu dugoročne odbrambene strategije za Evropski fond za odbranu, koja će se redovno ažurirati kako bi se u obzir uzele promjene u bezbjednosnim prijetnjama. Tom bi strategijom u odbrambenom sektoru EU trebalo povećati prisutnost tehnologije razvijene u okviru EFO, garantovati da se razvijenim sposobnostima zadovolje potrebe odbrambenih snaga zemalja EU i ojačati tehnološku i industrijsku bazu EU u području odbrane. U strategiji bi ujedno trebalo navesti treba li se EFO usmjeriti na velik broj manjih projekata ili mali broj većih projekata.
Dodajmo, da ukupno gledajući, procijenjeni godišnji promet odbrambenog sektora EU iznosi gotovo 84 milijarde eura, za koji se procjenjuje da se njime direktno podržava više od 196.000 visokokvalifikovanih radnih mjesta, a indirektno više od 315.000. Odbrambeni sektor EU sastoji se od ograničenog broja glavnih aktera u nekim zemljama (posebno u Francuskoj, Njemačkoj, Italiji, Španiji i Švedskoj) te do 2.500 malih i srednjih preduzeća. Velika preduzeća u području odbrane imaju koristi od bliskih odnosa sa svojim nacionalnim vladama. Potražnja, naime, dolazi gotovo isključivo od nacionalnih ministarstava odbrane.
I napomenimo da je od početka provođenja PADR-a došlo do niza važnih promjena u području obrane u EU-u. Prije svega, kao posljedica rata u Ukrajini EU sada finansira kupovinu i isporuku smrtonosnog oružja za Ukrajinu u okviru Evropskog instrumenta mirovne pomoći. A Komisija je u februaru 2022. predstavila i važne mjere za doprinos odbrani EU, podsticanje inovacija i rješavanje strateških ovisnosti.
(T.H., Revizije info)
