Državni ured za reviziju (Republike Sjeverna Makedonija) proveo je reviziju informacionih sistema kao reviziju učinka na temu “Mogućnosti korištenja vještačke inteligencije u javnom sektoru” kako bi procijenila da li je javni sektor spreman da koristi vještačku inteligenciju u svojim aktivnostima?
Iako je vještačka inteligencija prepoznata kao značajan faktor digitalne transformacije, revizijom je utvrđeno da nije usvojena Nacionalna strategija i zakonodavstvo kojim se utvrđuju pravila za implementaciju projekata vještačke inteligencije u javnom sektoru. Parlament Republike Sjeverne Makedonije, na sjednici održanoj 27. juna 2025. godine, usvojio je Zakon o sigurnosti mreža i informacionih sistema, kojim se reguliše sigurnost mreža i informacionih sistema, nadležna tijela za sigurnost mreža i informacionih sistema, mjere za sigurnost mreža i informacionih sistema i za upravljanje rizicima u sajber sigurnosti, kao i druga pitanja vezana za sigurnost mreža i informacionih sistema. Upotreba vještačke inteligencije spominje se u nekoliko strateških dokumenata, ali najčešće kao dio širih ciljeva, bez pratećih akcionih planova i bez koordiniranog pristupa. Ulaganja u IKT infrastrukturu za napredne istraživačke resurse, kao što su superračunari, specijalizovani serveri za obradu velikih podataka i mašinsko učenje, te razvoj tehnoloških centara, su beznačajna i doprinose smanjenom interesu za projekte koji koriste vještačku inteligenciju.
Uprkos činjenici da nije usvojena nacionalna strategija ili pravni okvir za primjenu vještačke inteligencije u javnom sektoru, u periodu od 2018. do 2023. godine, putem Fonda za inovacije i tehnološki razvoj finansirano je 48 projekata sa elementima vještačke inteligencije, u ukupnom iznosu od 6.110.044 eura.
Vremenska raspodjela finansiranih projekata korištenjem vještačke inteligencije
Nijedan od podržanih projekata vještačke inteligencije nije implementiran u javnom sektoru. Nedovoljna promocija i odsustvo javnog registra projekata vještačke inteligencije ograničavaju njihovu vidljivost, sljedivost i primjenu, što negativno utiče na mogućnosti njihove implementacije, popularizacije i daljih ulaganja u javni sektor.
Broj finansiranih projekata sa implementiranom vještačkom inteligencijom po oblastima
U 12 oblasti (avionska industrija, automobilska/poljoprivredna industrija, veterina, e-poslovanje, energetika, zdravstvo, IT/finansije, IT/obrazovanje, javni sektor, pravni sektor, proizvodnja i finansije), sufinansiran je po jedan projekat vezan za vještačku inteligenciju.
Iako je Vlada Republike Sjeverne Makedonije 2023. godine promovirala prvog digitalnog asistenta zasnovanog na vještačkoj inteligenciji ADA, s ciljem povećanja transparentnosti i boljeg informiranja o investicijskim mogućnostima, alat više nije u funkciji, uprkos uloženih 150 hiljada eura, a jedan od razloga je što ugovor s ekonomskim operaterom koji je razvio i održavao aplikaciju nije produžen.
Iako je 96,99% stanovništva pokriveno 5G mrežom, a preko 68% domaćinstava ima pristup fiksnim mrežama vrlo visokog kapaciteta, Republika Sjeverna Makedonija još uvijek nema modernu i sveobuhvatnu digitalnu infrastrukturu, što je preduvjet za primjenu vještačke inteligencije. Nedostaju novije generacije superračunara, stabilni podatkovni centri i specijalizirani sistemi za obradu velikih podataka, što ograničava spremnost zemlje za primjenu vještačke inteligencije u javnom sektoru.
Uprkos najavama, tehnološki park u Skoplju još nije izgrađen, a postojeće inicijative ostaju nedovršene. To ukazuje na hitnu potrebu za ulaganjima u infrastrukturu koja će omogućiti sigurnu, pouzdanu i efikasnu primjenu novih tehnologija, u skladu s evropskim propisima i strateškim ciljevima digitalne transformacije.
Vještačka inteligencija ima potencijal da poboljša funkcionisanje više sektora, uključujući:
Međutim, ovi potencijali ostaju nedovoljno iskorišteni zbog nedostatka nacionalne strategije za vještačku inteligenciju, adekvatne infrastrukture i kvalifikovanog osoblja.
Ograničena dostupnost otvorenih podataka, slaba koordinacija s međunarodnim tijelima i niska institucionalna spremnost predstavljaju ozbiljne prepreke razvoju vještačke inteligencije u zemlji. Pristup otvorenim, strukturiranim i mašinski čitljivim podacima iz javnog sektora jedan je od ključnih preduslova za razvoj sistema zasnovanih na vještačkoj inteligenciji.
Iako je Portal otvorenih podataka uspostavljen 2018. godine, on nije operativan od početka 2025. godine, što ograničava transparentnost i inovativni potencijal poslovnog sektora. Zbog nefunkcionalnosti portala i nedostatka nominovane kontakt osobe sa Open Data Europe, naša zemlja nije uključena u zvanične Open Data Maturity izvještaje za 2023. i 2024. godinu.
Međutim, 15. aprila 2025. godine, Ministarstvo digitalne transformacije nominovalo je predstavnika i ponovo pokrenulo proces uključivanja u evropske analize.
U pogledu spremnosti za upotrebu vještačke inteligencije u javnom sektoru, postoji nekoliko istraživanja i rangiranja. Globalni indeks za odgovorno korištenje vještačke inteligencije (GIRAI), za jugoistočnu Evropu, našu zemlju rangira na 6. mjesto od 9 rangiranih zemalja.
S druge strane, prema Globalnom indeksu inovacija (GII) za 2024. godinu, Makedonija je pala za četiri mjesta, sa 54. na 58. mjesto. Indeks spremnosti za vještačku inteligenciju MMF-a također pozicionira zemlju na 77. mjesto od 174 zemlje, što ukazuje na to da, iako postoji potencijal, potrebna su značajna poboljšanja u digitalnoj infrastrukturi, ljudskom kapitalu, inovacijama i ekonomskoj integraciji, kao i regulaciji i etici u oblasti vještačke inteligencije.
Univerziteti u zemlji igraju značajnu ulogu u razvoju ljudskih kapaciteta za razvoj vještačke inteligencije, ali nedostaje sistemska veza s javnim sektorom i zajednička platforma za saradnju. Prema odgovorima dobijenim od 6 visokoškolskih ustanova, FINKI i FEIT na UKIM-u imaju najveće kapacitete, sa ukupno preko 1.700 diplomskih, 220 magistarskih i 37 doktorskih teza vezanih za vještačku inteligenciju. Neki od univerziteta učestvuju u NLP projektima kao što su TTS-MK i ChatMed. Međutim, nedostaju javni registar, formalizovani programi prekvalifikacije i centralizirana evidencija osoblja obučenog za vještačku inteligenciju, što ograničava potencijal za koordinirani razvoj u ovom ključnom području.
Projekti obrade prirodnog jezika (NLP) predstavljaju značajne korake ka lokalnom razvoju vještačke inteligencije, s fokusom na očuvanje i praktičnu primjenu makedonskog jezika.
Model „Buki“, koji je UKIM razvio 2024. godine, omogućava automatsku transkripciju govora u tekst s interpunkcijom i gramatikom, primjenjiv u obrazovanju, javnoj upravi i za osobe s invaliditetom.
U okviru pilot projekta 112, vještačka inteligencija se koristi za analizu u realnom vremenu i preporuke za hitne pozive, ali je njena puna implementacija ograničena zbog dodatnih finansijskih zahtjeva i nedostatka pravnog i tehničkog okvira.
Ove inicijative pokazuju potrebu za namjenskim ulaganjima, prilagođavanjem jezika i institucionalnom podrškom kako bi se iskoristio puni potencijal vještačke inteligencije u kritičnim područjima od javnog interesa. Iako je zakonodavni okvir za zaštitu ličnih podataka usklađen s EU GDPR-om, revizija je utvrdila da je primjena ovih standarda u implementaciji projekata vještačke inteligencije nedovoljna i rizična. Projekti poput sistema 112, gdje se testira transkripcija i prevođenje u stvarnom vremenu pomoću umjetne inteligencije, zahtijevaju posebnu Procjenu utjecaja na privatnost (PIA), a takva praksa još nije sistematski uspostavljena. Agencija za zaštitu ličnih podataka nema dovoljne nadzorne kapacitete i nije uključena u pripremu sektorskih zakona. Prema Izvještaju Evropske komisije za 2024. godinu, “nije postignut napredak u zaštiti ličnih podataka”, uz napomenu slabe koordinacije, nefunkcionalnog praćenja preporuka i nedovoljne odgovornosti institucija”.
U nedostatku odgovarajućeg nacionalnog zakonodavstva za takve projekte usklađenog sa Zakonom o zaštiti ličnih podataka, zaštita ličnih podataka građana ne može se garantovati. Iako je pravni okvir za zaštitu ličnih podataka usklađen sa EU, potrebni su efikasni mehanizmi kontrole prilikom primjene AI tehnologija.
Država ima osnovu za razvoj etičkih standarda prilikom implementacije vještačke inteligencije, ali do sada ne postoji formalizovan i sveobuhvatan mehanizam koji reguliše sve etičke aspekte. Iako Agencija za zaštitu ličnih podataka ima ulogu u nadzoru privatnosti, potrebni su dodatni institucionalni i pravni mehanizmi koji će osigurati etičku, transparentnu i nediskriminatornu primjenu AI od strane javnog sektora i u skladu sa evropskim standardima.
(DZR SM, 12.08.2025. / Revizije info)
